|
|
Limburgse literatuur
door: Els van Dedere ©
Limburgse
literatuur ies
literatuur
gesjreve in de Limburgse taal
Onder Limburgse literatuur versjtoon v’r de literatuur,
die gesjproke of gesjreve ies in ein van de Limburgse dialekte. (oet
Nederlands en Belsj Limburg). In
‘plat dus. Zoawaal de de Nederlandse literatuur, Duutsje es de
Limburgse literatuur begint mèt Heinric van Veldeke. Deze diechter/sjriever
woort in 1128 gebore op ’t good Veldeke in Spalbeek bie
Hasselt (Belsj) in 1128.
Hae sjtorf nao 1190.
't Limburgs en later ouch ’t Nederlands höbbe ziech óntwiekeld vanoet ’t Nederfrankisch. ’t Limburgs, de Limburgse dialekte,
sjtamme vanoet 't Oasnederfrankisch en ‘t Nederlands vanoet ’t
Wesnederfrankisch.
Van 't Limburgs zint tekste bekènd, die twiè ièwe
ouwer zin es de vreugste Nederlandse gesjriefte!
De Maaslandse of Rienlandse traditie geit dus truuk nao de 12
ièw.
Veldeke-plaquette op de
moer van Veldekewatermeule in Spalbeek.
12de
ièw
In de 12de ièw zint oes euvergeleverd:
* ''Aiol-fragmente''. Fragmente van 'n vertaling van 'ne Franse
ridderroman in de taal van rónd Venlo.
* ''De Wachtendonckse psalme.'' 'n Psalmvertaling in 't
Oudoasnederlands. (óntsjtange rónd Aoke of Munsterbilze).
* Heinric van Veldeke mèt de ''Eneïde'', euver de Trojaanse held
Aeneas. 't Verhaol, gesjreve rónd 1175, sjpeelt in Kleef. Dit
verhaol ies miè in 't Duutsj gesjreve. Wiejer ies hae bekènd van ’t gediech
mèt 3000 versjreigele in verhaolvörm inhoudend de ''Servaoslegende''.
(In 't Maaslands). Op basis van 'ne Latiense vita diechde Veldeke de
legende van Servaos. 't Verhaol sjpeelt in Tóngere en ''Triecht''
(Mestreech). De vörm van 't gediech ies twièreigele ritmiek mèt
eindriem. Dao-in waor van Veldeke de ièrsjte dae dat toepasde. Hae
woort waarsjienlik geïnspireerd door Franse troubadours, die de
klemtoan op de lètste woordgroep lagte.
17de ièw
Pas in de 17e ièw lièt ’t dialek wir van ziech huère
(zeen). Allein 'n paar ouw documente in 't dialek (meh geine
literatuur) zint in archieve gevónge. Zoa-es 'n interpretatie van
'ne klerk in de 17e ièw van 'ne teks van anderhauf ièw daoveur. Ouch
gerechsprotocolle van de Bokkeriejersj sjtinge dèkker in 't dialek.
18de
ièw
* In 't lètste kwart van de 18e ièw versjient in Mestreech, es lofzank
op de ''Mastreegter taol'', 't
Sermoen
(in Origineel Mestreechter teks). 't Sjtök ies bewös in 't dialek gesjreve,
terwiel de sjtandaartaal al besjteit. 't Ies 'n vertaling/bewèrking
van 'n ièrder Aokese versie. De vörm ies 'n klassieke toesjpraok,
Mestreechter praek. (rhaetorica). Woa noe ''Mastreeg'' sjteit sjting
ièrsj ''Aoke''. 't Document dreug de datum 1729. Dit ies
onwaarsjienlik umdat de teks anti-Frans ies (dat begint pas op 't
ing van de 18e ièw) en 't woord ''cologne'' wat allein op ''eau-de-cologne''
kèn sjloon, dat pas in 1770 in productie kaom. Gegok weurt op 1777
of 1792. 't Sermoen ies de oudste Mestreechter teks en 'n
taalhistorisch document, meh geine literatuur.
*
Pesjtoar Ludovicus Pascal Delruelle (1735 - 1807), (Mestreechs), ies
eine van de ièrsjte dae oarsjprónkelike en neet religieus getinte
gediechte sjrief in 't dialek. (op riem).
19ste ièw
In de 19e ièw besjteit de dialekliteratuur allein oet verhaole,
toneelsjtökker en gediechte. Van beuk ies nog gein sjpraoke.
* In archieve van Rouen en Paries zint in 2007 Limburgse tekste oet
1806-1807 gevónge. 't Zint sjtökker, die in opdrach van Napoleon
gesjreve zint in lokaal dialekte, zoa-es 'n biebelvertaling van
''de verlore zoon'' in 't Mestreechs, Venloos, Meijels, Tegels,
Remungs, Roosters en Weerts. In 't Mestreechs waore al ouwer
documente bekènd, meh van de ander plaatse zint 't de ouds bekènde
dialeksjtökker.
* In 1839 besjteit in Mestreech de Sociëteit “Momus”
mèt es motto: de miedeklasse moet ’t Mestreechs en de chariteit
behoute. In 1844 versjiene in de ''Opregte Maastrichter Almanak''
dialeksjtökskes. Kluchte were oet ’t Luuks vertaald, toneelsjtökker
in 't Mestreechs. In 1889 weurt 'n beukske oetgegeve mèt gediechte
in 't Frans, Hollands en Mestreechs.
* ‘n Paar sjrieversj en
diechtersj: Guillaume Franquinet, (Mestreechs), Laurent Polis, (Mestreechs).
In de bloomlezing ''Mestreechter Spraok doe zeute Taol''
(1933) van H.Endepols were zie ''de ierste zwalbere'' geneump.
Johan Dautzenberg, (Heëles), Emile Seipgens, (Remunjs), Théodore
Weustenraad sjrief waarsjienlèk in 1830 of get d'r nao 't satirisch
gediech “De Percessie vaan Sjerpenheuvel'' in 't Mestreechs. Jules
Frère sjrief 't ''Druvig beukske'' in ’t Tungers (Tóngersj) plat mèt
48 gediechte. Versjient in 1917. Achterdoor sjtoon 10 gediechte in
ein soort Miedelnederlands.
*
In dees periode weurt 'n begin gemaak mèt 't doon van dialeksjtudies
en publikaties daovan.
In 1884 publiceert Jakob Jongeneel oet Heerle ''Een Zuid-Limburgsch
taaleigen (Proeve van vormenleer en woordenboek der dorpsspraak
Heerle.)''
20ste ièw
De 20ste ièw geuf al miè versjeienheid, zoawaal wat sjtudies es
literatuur betref. ’t Limburgs geit veural in ’t lètste kwaart van die
ièw bleuje nao hoagwaerdige literatuur.
* In 1905 versjient
''Het dialect der stad Maastricht'' van J. Houben en in 1917
publiceert Theodoor Dorren oet Valkeberg de ''Woordenlijst uit het
Valkenburgsch plat met etymologische en andere aanteekeningen''.
*
Wat literatuur betref versjiene in 't begin eigelik allein verhaole
en gediechte in de diverse tiedsjriefte. Beuk allein bie
oetzóndering. Thema's zint de Limburgse identiteit, chauvinisme en
religie. De tekste zint braaf en moralistisch. Väöl sjrieversj zint
geistelike.
*
De dialekvereiniging Veldeke-Limburg weurt opgeriech in 1926. Zie
lièt 'n 2 maondeliks tiedsjrief versjiene woa-in dialekauteursj hun
gediechte, verhaole en artikele kènne publicere.
Nao de Twiède waereldoorlog were de ónderwerpe hièl divers. De
thema's were minder zeut. Noe versjiene ouch miè beuk. De taal zelf
krieg aandach. Versjil tösje good en sjlech ies 'n thema.
*
In 1976, bie 't 50 jaorig jubileum, geuf Veldeke 'n bloomlezing oet,
''Mosalect'', woa-in väöl dialekte vertegenwoordigd zint.
*
In de Carnavalswaereld ies 't gans gebrukelik um 't dialek te
gebruke in prinse-proclamaties, oetnuèdiginge, buuts en sjlagersj.
Dialektoneel trèk väöl publiek.
Nao
1975 krieg t Limburgs aandach vanoet diverse invalsheuk'''. Ummer
miè sjtudies, initiatieve, activiteite, programma's, projecte en
publiaties mèt betrèkking tot ’t dialek versjiene. Popmuziek en
dialekleedsjes live op de bühne, in 't theater, op lp, audiocassette,
cd, radio, tv. ‘t LVK, 't Provinciaal Vastelaovesleedsjesconcour
functioneerty
saer 1977. Van 'n groat aantal inzendinge weurt de bèste gekoze tot
de sjlager van 't carnavalssezoen. De oetreiking van 'ne jaorlikse
Limburgse Literaire pries door Veldeke sjtimuleert ‘t sjrieve.
Bekans eder sjtad en/of dörp sjtèlt zien eige woordebook same.
* In 1983 weurt door Veldeke 'n sjpelling gelanceerd, die
toepasbaar en leesbaar is op alle dialekte.
In
de jaore 90 were 12 deile van de reeks Veldeke-Literair
gepubliceerd, mèt 'n selectie aan Limburgse sjrieversj en diechtersj,
dialekproza en gediechte. De meiste sjrieversj zint winnaersj van de
Veldeke-Lietartuurpries. Neve de 11 Veldeke-kring in Nederlands
Limburg were d'r noe ouch in Belsj Limburg 'n paar kring opgeriech, die
't dialek zalle promote, sjtimulere en oetgeve. In Belsj begint me noe
ouch geriech aandach te besjtae aan de eige taal.
* In 1997: begint de sjtiechting De LiLiLi, de Limburgse Literair Lies,
eder jaor 6 literair beuk oet te
geve in alle Limburgse dialekte.
* In 1997 weurt 't Limburgs
'n offcieel sjtreektaal, 'n Europese minderheidstaal. Dao kump 'ne
raod veur 't Limburgs en 'ne sjtreektaalfunctionaris. De
"Veldeke-sjpelling" weurt de officieel sjpelling.
*
Dao óntsjtoon diverse websites mèt es ónderwerp plaatselike taal
en
dialek.
21ste
ièw
*
In de 21ste ièw ies ’t dialek door alle laoge van de
bevolking es volwaerdig geaccepteerd. ’t Maog en weurt op alle momente
toegepas (behalve op sjoal (dao weurt de sjtandaardtaal
ónderweze) en op sómmige werkplekke.
Väöl vereiniginge presentere ziech mèt de Limburgse taal
es zinde hun eige identiteit.
* Bie gelegenheid van 't 75 jaorig besjtoon
van Veldeke versjient de bloomlezing ''Mosaiek'', dat 'n
veurtzètting ies van de ièrder bloomlezing Mosalect. Veural de jaore
1967 - 2001 kómme hie aan de orde..
Twiè sjtreektaalfunctionarisse promote en begeleide projekte
betreffende de Limburgse dialekte.
T.g.v. 80 jaor Veldeke-Limburg:
in 2006 weurt 't book mèt cd van SGV-enquête, 100 jaor Limburgs,
door (Schrijnen, Van Ginneken en Verbeeten, gepubliceerd, dat 'n 'n
representatief beeld geuf van 't dialekgebruuk in die periode.
* De Limburgse radio en Tv-sjtations beginne in de eige taal te
presentere. Sómmige doon 't al allein in de volkstaal.
In 2006 sjtart op de Limburgse televisie 'ne Limburgse soap, gesjproke in versjillende dialekte.
* 2006 I p.v. de twièmaondelikse periodiek, 't Veldeke-orgaan,
versjient vanaaf diet jaor 'n Veldeke-jaorbook mèt taalkundige en
volkscultureel onderwerpe, literatuur en vereinigings-jaoreuverziech.
* 2007 In 't Book Riek van Klank were de dialekte van
Nederlands en Belsj Limburg besjreve en verdeild in 7 regio's.
* 2008 Serie Platbook, beukskes mèt biedrages oet gans Limburg rónd
'n bepaald thema
|
