veldeke-valkeberg logo [ bewèrking: Els Diederen 2001 © veldeke-krink-valkeberg
Veldeke Valkeberg actueel lid were links kóntak
 

Limburgse literatuur

door: Els van Dedere ©

Literatuur in het Limburgs. foto Els Diederen

Limburgse literatuur ies
literatuur
gesjreve in de Limburgse taal

Onder  Limburgse literatuur versjtoon v’r de literatuur, die gesjproke of gesjreve ies in ein van de Limburgse dialekte. (oet Nederlands en Belsj Limburg).  In ‘plat dus.  Zoawaal de de Nederlandse literatuur, Duutsje  es de Limburgse literatuur begint mèt Heinric van Veldeke. Deze diechter/sjriever woort in 1128 gebore op ’t good Veldeke in Spalbeek bie Hasselt (Belsj) in 1128. Hae sjtorf nao 1190.
't Limburgs en later ouch ’t Nederlands höbbe ziech óntwiekeld vanoet ’t Nederfrankisch. ’t Limburgs, de Limburgse dialekte, sjtamme vanoet 't Oasnederfrankisch en ‘t Nederlands vanoet ’t Wesnederfrankisch.
Van 't Limburgs zint tekste bekènd, die twiè ièwe ouwer zin es de vreugste Nederlandse gesjriefte!
De Maaslandse of Rienlandse traditie geit dus truuk nao de 12 ièw.

foto:Els Diederen ©
Veldeke-plaquette op de moer van Veldekewatermeule in Spalbeek.

12de ièw
In de 12de ièw zint oes euvergeleverd:
* ''Aiol-fragmente''. Fragmente van 'n vertaling van 'ne Franse ridderroman in de taal van rónd Venlo.
* ''De Wachtendonckse psalme.'' 'n Psalmvertaling in 't Oudoasnederlands. (óntsjtange rónd Aoke of Munsterbilze).
* Heinric van Veldeke  mèt de ''Eneïde'', euver de Trojaanse held Aeneas. 't Verhaol, gesjreve rónd 1175, sjpeelt in Kleef. Dit verhaol ies miè in 't Duutsj gesjreve. Wiejer ies hae bekènd van ’t gediech mèt 3000 versjreigele in verhaolvörm inhoudend de ''Servaoslegende''. (In 't Maaslands). Op basis van 'ne Latiense vita diechde Veldeke de legende van Servaos. 't Verhaol sjpeelt in Tóngere en ''Triecht'' (Mestreech). De vörm van 't gediech ies twièreigele ritmiek mèt eindriem. Dao-in waor van Veldeke de ièrsjte dae dat toepasde. Hae woort waarsjienlik geïnspireerd door Franse troubadours, die de klemtoan op de lètste woordgroep lagte.

17de ièw
 Pas in de 17e ièw lièt ’t dialek wir van ziech huère (zeen). Allein 'n paar ouw documente in 't dialek (meh geine literatuur) zint in archieve gevónge. Zoa-es 'n interpretatie van 'ne klerk in de 17e ièw van 'ne teks van anderhauf ièw daoveur. Ouch gerechsprotocolle van de Bokkeriejersj sjtinge dèkker in 't dialek.

18de ièw
* In 't lètste kwart van de 18e ièw versjient in Mestreech, es lofzank op de ''Mastreegter taol'', 't Sermoen
(in Origineel Mestreechter teks). 't Sjtök ies bewös in 't dialek gesjreve, terwiel de sjtandaartaal al besjteit. 't Ies 'n vertaling/bewèrking van 'n ièrder Aokese versie. De vörm ies 'n klassieke toesjpraok, Mestreechter praek. (rhaetorica). Woa noe ''Mastreeg'' sjteit sjting ièrsj ''Aoke''. 't Document dreug de datum 1729. Dit ies onwaarsjienlik umdat de teks anti-Frans ies (dat begint pas op 't ing van de 18e ièw) en 't woord ''cologne'' wat allein op  ''eau-de-cologne'' kèn sjloon, dat pas in 1770 in productie kaom. Gegok weurt op 1777 of 1792. 't Sermoen ies de oudste Mestreechter teks en 'n taalhistorisch document, meh geine literatuur.
* Pesjtoar Ludovicus Pascal Delruelle (1735 - 1807), (Mestreechs), ies eine van de ièrsjte dae oarsjprónkelike en neet religieus getinte gediechte sjrief in 't dialek. (op riem). 

19ste ièw
In de  19e ièw besjteit de dialekliteratuur allein oet verhaole, toneelsjtökker en gediechte. Van beuk ies nog gein sjpraoke.
* In archieve van Rouen en Paries zint in 2007 Limburgse tekste oet 1806-1807 gevónge. 't Zint sjtökker, die in opdrach van Napoleon gesjreve zint in lokaal dialekte,  zoa-es 'n biebelvertaling van ''de verlore zoon'' in 't Mestreechs, Venloos, Meijels, Tegels, Remungs, Roosters en Weerts. In 't Mestreechs waore al ouwer documente bekènd, meh van de ander plaatse zint 't de ouds bekènde dialeksjtökker.
* In 1839 besjteit in Mestreech de Sociëteit “Momus” mèt es motto: de miedeklasse moet ’t Mestreechs en de chariteit behoute. In 1844 versjiene in de ''Opregte Maastrichter Almanak'' dialeksjtökskes. Kluchte were oet ’t Luuks vertaald, toneelsjtökker in 't Mestreechs. In 1889 weurt 'n beukske oetgegeve mèt gediechte in 't Frans, Hollands en Mestreechs.
* ‘n Paar sjrieversj en diechtersj: Guillaume Franquinet, (Mestreechs), Laurent Polis, (Mestreechs). In de bloomlezing ''Mestreechter Spraok doe zeute Taol'' (1933) van H.Endepols  were zie ''de ierste zwalbere'' geneump. Johan Dautzenberg, (Heëles),  Emile Seipgens, (Remunjs), Théodore Weustenraad sjrief waarsjienlèk in 1830 of get d'r nao 't satirisch gediech “De Percessie vaan Sjerpenheuvel'' in 't Mestreechs. Jules Frère sjrief 't ''Druvig beukske'' in ’t Tungers (Tóngersj) plat mèt 48 gediechte. Versjient in 1917. Achterdoor sjtoon 10 gediechte in ein soort Miedelnederlands.
* In dees periode weurt 'n begin gemaak mèt 't doon van dialeksjtudies en publikaties daovan.
In 1884 publiceert Jakob Jongeneel oet Heerle ''Een Zuid-Limburgsch taaleigen (Proeve van vormenleer en woordenboek der dorpsspraak Heerle.)''
 

Literatuur in het Limburgs. foto Els Diederen
 

 20ste ièw
De 20ste ièw geuf al miè versjeienheid, zoawaal wat sjtudies es literatuur betref. ’t Limburgs geit veural in ’t lètste kwaart van die ièw bleuje nao hoagwaerdige literatuur.
* In 1905 versjient ''Het dialect der stad Maastricht'' van J. Houben en in 1917 publiceert Theodoor Dorren oet Valkeberg de ''Woordenlijst uit het Valkenburgsch plat met etymologische en andere aanteekeningen''.
* Wat literatuur betref versjiene in 't begin eigelik allein verhaole en gediechte in de diverse tiedsjriefte. Beuk allein bie oetzóndering. Thema's zint de Limburgse identiteit, chauvinisme en religie. De tekste zint braaf en moralistisch. Väöl sjrieversj zint geistelike.
* De dialekvereiniging Veldeke-Limburg weurt opgeriech in 1926. Zie lièt 'n 2 maondeliks tiedsjrief versjiene woa-in dialekauteursj hun gediechte, verhaole en artikele kènne publicere.

Nao de Twiède waereldoorlog were de ónderwerpe hièl divers. De thema's were minder zeut. Noe versjiene ouch miè beuk. De taal zelf krieg aandach. Versjil tösje good en sjlech ies 'n thema.
* In 1976, bie 't 50 jaorig jubileum, geuf Veldeke 'n bloomlezing oet, ''Mosalect'',  woa-in väöl dialekte vertegenwoordigd zint.
* In de Carnavalswaereld ies 't gans gebrukelik um 't dialek te gebruke in prinse-proclamaties, oetnuèdiginge, buuts en sjlagersj. Dialektoneel trèk väöl publiek.

Nao 1975 krieg  t Limburgs aandach vanoet diverse invalsheuk'''. Ummer miè sjtudies, initiatieve, activiteite, programma's, projecte en publiaties mèt betrèkking tot ’t dialek versjiene. Popmuziek en dialekleedsjes live op de bühne, in 't theater, op lp, audiocassette, cd, radio,  tv. ‘t LVK, 't Provinciaal Vastelaovesleedsjesconcour functioneerty saer 1977. Van 'n groat aantal inzendinge weurt de bèste gekoze tot de sjlager van 't carnavalssezoen. De oetreiking van 'ne jaorlikse Limburgse Literaire pries door Veldeke sjtimuleert ‘t sjrieve. Bekans eder sjtad en/of dörp sjtèlt zien eige woordebook same.
* In 1983 weurt  door Veldeke 'n sjpelling gelanceerd, die toepasbaar en  leesbaar is op alle dialekte.
In de jaore 90 were 12 deile van de reeks Veldeke-Literair gepubliceerd, mèt 'n selectie aan Limburgse sjrieversj en diechtersj, dialekproza en gediechte. De meiste sjrieversj zint winnaersj van de Veldeke-Lietartuurpries. Neve de 11 Veldeke-kring in Nederlands Limburg were d'r noe ouch in Belsj Limburg 'n paar kring opgeriech, die 't dialek zalle promote, sjtimulere en oetgeve. In Belsj begint me noe ouch geriech aandach te besjtae aan de eige taal.
* In 1997: begint de sjtiechting De LiLiLi, de Limburgse Literair Lies, eder jaor 6 literair beuk oet te geve in alle Limburgse dialekte.
* In 1997 weurt 't Limburgs 'n offcieel sjtreektaal, 'n Europese minderheidstaal. Dao kump 'ne raod veur 't Limburgs en 'ne sjtreektaalfunctionaris. De "Veldeke-sjpelling" weurt de officieel sjpelling.
* Dao óntsjtoon diverse websites  mèt es ónderwerp plaatselike taal en dialek.

21ste ièw
* In de 21ste ièw ies ’t dialek door alle laoge van de bevolking es volwaerdig geaccepteerd. ’t Maog en weurt op alle momente toegepas (behalve op sjoal (dao weurt  de sjtandaardtaal ónderweze) en op sómmige werkplekke.
Väöl vereiniginge presentere ziech mèt de Limburgse taal es zinde hun eige identiteit.
* Bie gelegenheid van 't 75 jaorig besjtoon van Veldeke versjient de bloomlezing ''Mosaiek'', dat 'n veurtzètting ies van de ièrder bloomlezing Mosalect. Veural de jaore 1967 - 2001 kómme hie aan de orde.. Twiè sjtreektaalfunctionarisse promote en begeleide projekte betreffende de Limburgse dialekte.
T.g.v. 80 jaor Veldeke-Limburg: in 2006 weurt 't book mèt cd van SGV-enquête, 100 jaor Limburgs, door  (Schrijnen, Van Ginneken en Verbeeten, gepubliceerd, dat 'n 'n representatief beeld geuf van 't dialekgebruuk in die periode.
* De Limburgse radio en Tv-sjtations beginne in de eige taal te presentere. Sómmige doon 't  al allein in de volkstaal.  In 2006 sjtart op de Limburgse televisie  'ne Limburgse soap, gesjproke in versjillende dialekte.
* 2006 I p.v. de twièmaondelikse periodiek, 't Veldeke-orgaan, versjient vanaaf diet jaor 'n Veldeke-jaorbook mèt taalkundige en volkscultureel onderwerpe, literatuur en vereinigings-jaoreuverziech.
* 2007 In 't Book Riek van Klank were de dialekte van Nederlands en Belsj Limburg besjreve en verdeild in 7 regio's.
* 2008 Serie Platbook, beukskes mèt biedrages oet gans Limburg rónd 'n bepaald thema

Limburgs Literatuur Lexicon foto: els diederen
 

lid were van
Veldeke-krink-Valkeberg

els diederenels diederen: website: 'oeuvre-poëzie-couleur locale'webdesign